Μέσα από την έρευνα τεκμηριώνεται η αρχική διαπίστωση της ερευνητικής ομάδας για την ανάγκη προσεκτικής σύζευξης μεταξύ της βελτίωσης των συνθηκών ζωής των κατοίκων (υποδομές, προσβασιμότητα κ.ά.) και της μη ανατροπής του ‘χαρακτήρα’ της περιοχής έρευνας ή και της ενίσχυσής του με όρους ‘αναπτυξιακού πυκνωτή’. Με άλλα λόγια, το ‘χωρικό προνόμιο’ αυτού του τόπου, αναγνωρίζεται ως ιστορικός τόπος, τόπος ηρεμίας, ταυτόχρονα με τα ελλειμματικά στοιχεία υποδομών ως το κύριο υπόβαθρο για οποιοδήποτε σχεδιασμό. Η ραγδαία ‘τουριστικοποίηση’ της περιοχής δεν μοιάζει ότι είναι επιθυμητή, σε αντιδιαστολή με την ενίσχυση της ήπιας επισκεψιμότητας η οποία, προκειμένου να επιτευχθεί, πρέπει να σχεδιαστεί στη βάση της ενίσχυσης του ‘χωρικού προνομίου’ του τόπου με όρους και προϋποθέσεις διατήρησης του κοινωνικοοικονομικού, φυσικού και πολιτιστικού υποβάθρου της περιοχής.

Η πρόθεση και επιθυμία είναι να ενισχυθεί η περιοχή, χωρίς όμως να διαβρωθεί ο ιδιαίτερος χαρακτήρας της και η βίωση της φύσης, η οποία με τρόπο τόσο εντυπωσιακό προσφέρεται στο Τετραχώρι. Να ενισχυθούν δηλαδή οι δραστηριότητες των κατοίκων, επιτρέποντας όμως στον τόπο να παραμείνει μακριά από την έντονη, εκτός κλίμακος ανάπτυξη, διαφυλάσσοντας την ταυτότητα εκείνη η οποία θα εξασφάλιζε και το αξιοβίωτο των μονίμων κατοίκων και τη θετική προσέλκυση της εναλλακτικής φυσιολατρικά και πολιτισμικά προσανατολισμένης περιήγησης. Η εμπειρία άλλωστε έχει αποδείξει πως η αλόγιστη φθορά των τόπων, με στόχο μια μη ελεγχόμενη οικονομική μεγέθυνση, δεν προσφέρει αναγκαστικά δυνατότητες ουσιαστικής πολιτισμικής και περιβαλλοντικής αειφορίας των κοινοτήτων, ουσιαστικής δηλαδή πολιτισμικής ανάπτυξής τους.

Στο γενικότερο αυτό πλαίσιο συσχέτισης της υλικής συγκρότησης της ταυτότητας των περιοχών με το ‘άυλο’ πλέγμα σημασιών υποστήριξής της, μπορεί να προταθεί επίσης ο συσχετισμός των υλικών γεωγραφικών χωρικών δικτύων επισκεψιμότητας, με ‘άυλα’ δίκτυα εικονικής ψηφιακής περιήγησης. Θα αναπτυχθεί έτσι μια δυνατότητα οργάνωσης ενός εκτεταμένου, τοπιακά αναπτυσσόμενου ‘ψηφιακού μουσείου’ που ενώ θα μπορεί να λειτουργεί σε τμήματα εσωτερικού χώρου θα προσφέρεται επίσης, κύρια, για υπαίθρια ανάπτυξη. Τόσο η γενικότερη ψηφιακή ξενάγηση όσο και η ειδικότερη δυνατότητα οργάνωσης του ‘ψηφιακού μουσείου’, μπορούν να εκτείνονται επομένως στον υπαίθριο πολιτισμικό τοπίο του Τετραχωρίου. Αλλά μπορούν να εισδύουν, επιπλέον, στο εσωτερικό κτιριακών χώρων πολιτισμού.

Η ουσιαστικότερη, βέβαια, κατεύθυνση ανάδειξης και προώθησης της ταυτότητας της περιοχής του Σουλίου αφορά στη μοναδική ιστορική της ταυτότητα και την επέκταση των ιστορικών συσχετισμών που αφορούν την ευρύτερη περιοχή, στο μεγαλύτερο δυνατό βάθος χρόνου. Οι αγώνες για ανεξάρτητη παρουσία των Σουλιωτών απέκτησαν τεράστια σημασία για τη Δυτική σκέψη, ταυτίστηκαν με τους αγώνες για πολιτική ελευθερία των λαών της Ευρώπης και της Αμερικής, την ίδια χρονική περίοδο, και συσχετίστηκαν στο πλαίσιο του Φιλελληνισμού με την αρχαία Ελληνική αναφορά.

Η ανάδειξη του πολιτισμικού τοπίου του Σουλίου δεν πρέπει να θεωρείται πως απευθύνεται στο Ελληνικό κοινό μόνο, ούτε πως περιορίζεται στα στενότερα γεωγραφικά όρια της περιοχής. Σε άμεσο επίπεδο γεωγραφικών γειτνιάσεων, η ιστορία του Σουλίου εντάσσεται στο σημαντικότατο γενικότερο ιστορικό πεδίο της Ηπείρου, οι ορεινές περιοχές της οποίας, παρά τη νεότερη απαξίωσή τους, έχουν υπάρξει στο παρελθόν, σε βάθος χιλιετιών, κεντρικότατος γεωπολιτικά χώρος ο οποίος, πέρα από τις συρράξεις μεταξύ των αντίπαλων φυλετικών ομάδων, αποτέλεσε ταυτόχρονα χώρο πολιτισμικής ανάδυσης.

Ωστόσο η ερευνητική προσέγγιση του Σουλίου, πέρα από το πρότυπο ‘σχήμα’ που μπορεί να προσφέρει για άλλες, ανάλογες περιοχές της Ηπείρου με τις οποίες άλλωστε γεωγραφικά και ιστορικά συνάπτεται, διαθέτει επιπλέον μια πολιτική ιστορική μοναδικότητα. Μια ιστορική ταυτότητα που θα πρέπει να προβάλουμε, με ανάλογη παιδαγωγική διάθεση για το Ελληνικό και ο διεθνές κοινό.

Από τις προηγούμενες φάσεις της έρευνας αναδεικνύονται ήδη οι βασικές κατευθύνσεις στρατηγικών, οι οποίες μπορούν να συσχετιστούν με την ανάδειξη, προβολή και προώθηση της ταυτότητας του πολιτισμικού τοπίου της περιοχής του Σουλίου. Σε ένα πρωταρχικό επίπεδο γίνεται αναφορά σε οργάνωση δικτύων επισκεψιμότητας, συστημάτων αναφοράς και πλέγματος σημασιών οι οποίες αναμένεται να υποστηρίζουν την ανάδειξη, προβολή και προώθηση της ταυτότητας. Γίνεται επίσης αναφορά στη σημασία της συσχέτισης των δικτύων επισκεψιμότητας με τον ευρύτερο χωρικό αλλά και τοπιακό σχεδιασμό καθώς και η διασύνδεση με ανάλογα υπερτοπικά και διεθνή δίκτυα. Η συσχέτιση του αρχαιολογικού χώρου με άλλα σημεία ενδιαφέροντος σε ένα ενιαίο δίκτυο διαδρομών, ούτως ώστε να ισχυροποιηθεί ο ρόλος του ως κόμβου διάδρασης και ανάπτυξης για τις γύρω περιοχές. Για την ανάδειξη και προβολή της ταυτότητας της περιοχής του Σουλίου, τονίζεται η σημασία της προστασίας του φυσικού τοπίου και περιβάλλοντος, αλλά και ο συσχετισμός με δραστηριότητες παραγωγικές και η προσπάθεια επιστροφής στις παραγωγικές ποιότητες αυτού του εδάφους, ενισχυμένες από σύγχρονες ‘ευφυείς’ κατευθύνσεις.

Στο πλαίσιο αυτό διαμορφώθηκαν οι Γενικές προτάσεις της ερευνητικής ομάδας για το Σούλι με κύριες και πρωταρχικές κατευθύνσεις οργάνωσης του χώρου:

• τη συγκρότηση ενός δικτύου παρεμβάσεων, με ένα ενιαίο – σύγχρονο τρόπο που να αναδεικνύει τον ιδιαίτερο φυσικό, ιστορικό, πολιτιστικό και πολιτισμικό χαρακτήρα του τόπου.
• την οργάνωση ενός δικτύου διαδρομών, συμπλεκόμενων μεν αλλά αφιερωμένων η κάθε μία σε διαφορετικό πλέγμα συσχετισμών. Διαδρομές ιστορικές, πολιτιστικές, τοπιακές, διαδρομές που συνδέουν μνημεία, ιστορικούς τόπους, ιδιαίτερα φυσικά τοπία, οικισμούς και κατασκευές ανώνυμης αρχιτεκτονικής, άλλες που αφορούν ιδιαίτερους ιστορικούς συσχετισμούς κλπ. Αυτός ο διαχωρισμός σε επιμέρους κατηγορίες, χωρίς να αποκλείει τον μεταξύ τους συγκερασμό θα επιτρέψει την προσέλκυση επισκεπτών διαφορετικών ηλικιών και διαφορετικών ενδιαφερόντων. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται η δημιουργία πολιτιστικών διαδρομών, που θα διασυνδεθεί με ευρύτερους κοινωνικοοικονομικούς στόχους και σε συνδυασμό με μια σειρά υποδομών υποδοχής επισκεπτών και συνακόλουθων έργων θα συμβάλλει στην ανάδειξη και αύξηση της ελκυστικότητας του τόπου, και θα εξασφαλίσει τη δημιουργία θέσεων εργασίας και την ενίσχυση της παραγωγικής βάσης του τόπου.

Για την προστασία και ανάδειξη των ιστορικών τεκμηρίων στον χώρο, τη δημιουργία των απαραιτήτων συνθηκών επισκεψιμότητας του χώρου αλλά και για την αναβίωση των οικισμών –σε όποιο βαθμό αυτή αποφασιστεί – απαραίτητες προϋποθέσεις αποτελούν:

• η στερέωση και προστασία των κατάλοιπων των ιστορικών κτισμάτων, ώστε να μην επιδεινωθεί η κατάστασή τους και να διατηρηθούν όσο είναι εφικτό τα αυθεντικά στοιχεία που διασώζουν, τεκμήρια της ζωής των Σουλιωτών.
• η οριοθέτηση των ρεμάτων και όπου απαιτείται διευθέτηση της κοίτης των ποταμών και ρεμάτων για την αποφυγή πλημμυρίδων που ακυρώνουν τμήματα του δημόσιου χώρου, για την ένταξη του υδάτινου στοιχείου και στη σημερινή ζωή του τόπου, καθώς αυτό έχει ασκήσει σημαντικό ρόλο στη δομή των οικισμών και στη ζωή των Σουλιωτών.
• ο καθαρισμός του δημόσιου χώρου των τεσσάρων οικισμών, η επίλυση κάθε είδους προβλημάτων του και η αποκάλυψη και συντήρηση των ιστορικών μονοπατιών που συνδέουν τα επώνυμα κτίσματα και τα σημεία ενδιαφέροντος. Σχετικές οδηγίες προς την κατεύθυνση αυτή, του καθαρισμού από τις ασφάκες και θάμνους σε συγκεκριμένα σημεία διαδρομών, «μνημείων», σημείων οχυρώσεων κλπ, διατυπώθηκαν από την ερευνητική ομάδα (βλ. Προκαταρκτική έκθεση καθαρισμού, ενέργειες)
• Ο έλεγχος των αυθαίρετων περιφράξεων εντός του δομημένου χώρου ώστε να μη διακόπτουν την κίνηση του επισκέπτη και ανατρέπουν την ελεύθερη ιστορική εικόνα του χώρου
• η βελτίωση της προσβασιμότητας προς τους οικισμούς και η εξασφάλιση της εξυπηρέτησης με είδη καθημερινής ανάγκης, ιατρικές παροχές, κλπ.
• η οριοθέτηση και ανάδειξη των ιστορικών ορεινών διαδρομών που μπορεί να αποτελέσουν ενδιαφέρουσα ορειβατική δραστηριότητα.
• η εγκατάσταση των ελλειπουσών/ανεπαρκών υποδομών (δίκτυο τηλεφωνίας, διαδικτυακή σύνδεση, σύστημα διαχείρισης απορριμμάτων, σύστημα υδροδότησης).

Η ανάγκη προστασίας και ανάδειξης του ιστορικού χαρακτήρα, καθώς και η δημιουργία προϋποθέσεων επισκεψιμότητας της περιοχής, αποτελεί κοινά αποδεκτή θέση και κυρίαρχο ζητούμενο στα πλαίσια του παρόντος ερευνητικού. Το ουσιαστικό όμως ενδιαφέρον θα πρέπει να στραφεί στη συνέχεια, σε επόμενο στάδιο, στην ενεργοποίηση της περιοχής μακροπρόθεσμα και στην εξασφάλιση του μέλλοντος της, μέσω ενός ενιαίου στρατηγικού σχεδιασμού και προγραμματισμού για τη βιώσιμη ανάπτυξη του. Είναι προφανές ότι οι όποιες προτάσεις ανάδειξης, για να μπορέσουν να υλοποιηθούν αλλά και να λειτουργήσουν δυναμικά και διαχρονικά για την αναζωογόνηση του τόπου, θα πρέπει να εντάσσονται σε ένα γενικότερο πλαίσιο παρεμβάσεων. Για το λόγο αυτό, απαιτείται περαιτέρω έρευνα που να αναδείξει τις αναπτυξιακές προοπτικές και τη δυναμική της περιοχής και να προτείνει αναπτυξιακές κατευθύνσεις, ένα αναπτυξιακό στρατηγικό σχέδιο /σχέδιο δράσης, που να αντιμετωπίζει την περιοχή συνολικά και ταυτόχρονα να εστιάζει στην ανάγκη για συνοχή και αλληλεπίδραση μεταξύ των επιμέρους προτάσεων (Χωρικών, Οικονομικών προτάσεων, Κοινωνικών Δράσεων και Θεσμικών Παρεμβάσεων).

Η συνθήκη ‘απομόνωσης’ και ενσωμάτωσης της ‘μνήμης’ της περιοχής αποτελεί κρίσιμο παράγοντα για την όποια προτεινόμενη μελλοντική ανάπτυξή της. Το δίλημμα της άρσης της απομόνωσης ή όχι, υπό το φόβο της αλλοίωσης του διαμορφωμένου έως σήμερα χαρακτήρα της περιοχής, αποτελεί το υπόβαθρο κατάρτισης/διατύπωσης οποιουδήποτε «αναπτυξιακού και χωρικού σχεδιασμού» της. Υπό το καθεστώς λοιπόν απουσίας ενός ολοκληρωμένου και πολυεπίπεδου αναπτυξιακού / χωρικού σχεδιασμού για την ευρύτερη περιοχή προκύπτουν ανοικτά ερωτήματα ως προς τη μελλοντική προοπτική του τόπου αναφοράς της παρούσας ερευνητικής εργασίας. Κρίσιμα ερωτήματα όπως: Σε ποιο βαθμό και τι είδους ανάπτυξη είναι επιθυμητή για τον τόπο και για ποιο λόγο;; Είναι επιθυμητή η αναβίωση των τεσσάρων οικισμών με νέους κατοίκους; Ενίσχυση της πρωτογενούς παραγωγής και επεξεργασίας των σχετικών προϊόντων ή τουρισμός; Θα επιτραπεί η εγκατάσταση ξενώνων σε ερειπωμένα σήμερα κτίσματα και θα συμπληρωθούν όλες οι απαραίτητες υποδομές; Ποια κτίρια θα αποκατασταθούν, με ποιες χρήσεις και σε ποιους οικισμούς; Πως θα διατηρήσει εντέλει ο τόπος την ιδιαίτερη ταυτότητα και φυσιογνωμία του, η οποία αναλύεται διεξοδικά στην παρούσα έρευνα;

Επιχειρώντας μια πρώτη προσέγγιση στο πλαίσιο των πιο πάνω προβληματισμών, στο 3ο στάδιο της έρευνας κρίνεται σκόπιμο να διατυπωθούν τα κρίσιμα θεματικά πεδία για μελλοντική κατάρτιση στρατηγικού σχεδίου/σχεδίου δράσης για τη βιώσιμη ανάπτυξη της ευρύτερης περιοχής του Σουλίου.

Το παρόν τεύχος εστιάζει σε Χωρικά έργα άμεσης προτεραιότητας, όπως θα παρουσιαστούν στη συνέχεια, σε επίπεδο γενικών προθέσεων (master plan), οικισμών και επιμέρους περιοχών, με έμφαση στα σημεία ιστορικού, πολιτιστικού αλλά και τοπιακού ενδιαφέροντος. Έτσι διαμορφώνονται μια σειρά από προκαταρκτικές προτάσεις για την ανάδειξη του χώρου, για την προστασία και προβολή των ιστορικών τεκμηρίων, για τη δημιουργία πολιτιστικών διαδρομών που θα συνδέουν διάσπαρτους επιμέρους πόλους ενδιαφέροντος σε ένα ενιαίο δίκτυο, αλλά και για βασικές υποδομές υποστήριξης του παραπάνω δικτύου και βελτίωσης της προσβασιμότητας και επισκεψιμότητας της περιοχής ενδιαφέροντος.

Η ομάδα μελέτης λαμβάνοντας υπόψη τα πορίσματα της έρευνας που προηγήθηκε και στο πλαίσιο διατύπωσης ενός ενιαίου σχεδιασμού και προγραμματισμού για το Σούλι, διατυπώνει στη συνέχεια γενικές προθέσεις και βασικές κατευθύνσεις για την ανάδειξη του χώρου. Διαμορφώνεται έτσι ένα δίκτυο με χωρικές προτάσεις που στοχεύει στην δημιουργία πολιτιστικών διαδρομών εντός του οικισμού και περιλαμβάνει μια σειρά από επιμέρους προτάσεις/έργα/παρεμβάσεις.

Βασικός στόχος του σχεδιασμού, είναι η ανάδειξη των οικισμών του Τετραχωρίου μέσω της πρότασης ενός δικτύου Πολιτιστικών διαδρομών, με εναλλακτικές διαδρομές περιήγησης στην περιοχή, που θα συνδέουν διάσπαρτους επιμέρους πόλους σε ένα ενιαίο δίκτυο που είτε παρουσιάζουν ιστορικό – πολιτιστικό ενδιαφέρον είτε φυσική – περιβαλλοντική αξία (μνημεία, ιστορικά σημεία, αξιόλογα κτίρια, σημεία ενδιαφέροντος, θέασης, φυσικού περιβάλλοντος κλπ.).

Πρώτο βήμα για την προστασία και ανάδειξη του χώρου αποτελεί η «αποκάλυψη» των ιστορικών μονοπατιών που συνδέουν τα επώνυμα κτίσματα και τα σημεία ενδιαφέροντος, οι σημάνσεις και ο προσανατολισμός στο χώρο, αλλά και ο έλεγχος των αυθαίρετων περιφράξεων ώστε να μη διακόπτουν την κίνηση του επισκέπτη και να ανατρέπουν την ελεύθερη ιστορική εικόνα του χώρου. Και φυσικά η βελτίωση της προσβασιμότητας αλλά και η αποκατάσταση επώνυμων ιστορικών κτιρίων και η χρήση τους για τη στέγαση μουσειακών χώρων, εκθέσεων, κέντρων πληροφόρησης και ενημέρωσης. Δημιουργούνται επίσης χώροι στάσης και κίνησης με ήπιες παρεμβάσεις που συνάδουν στο πνεύμα και το χαρακτήρα του τόπου και εμπλουτίζουν την εμπειρία του βιώματος του.

Οι προτάσεις που ακολουθούν αφορούν γενικές κατευθύνσεις διαχείρισης του δομημένου περιβάλλοντος αλλά και προτάσεις οργάνωσης και ανάδειξης του δημοσίου χώρου και των σημαντικών περιοχών των οικισμών του Τετραχωρίου. Γίνεται επίσης αναφορά στις Οικιστικές υποδομές και ειδικότερα στο ολοκληρωμένο δίκτυο σήμανσης-πληροφόρησης και τα στοιχεία εξοπλισμού που προτείνονται. Επίσης στις απαιτούμενες τεχνολογικές υποδομές (ΗΜ εγκαταστάσεις).

Στα ΣΧΕΔΙΑ ΓΕΝΙΚΩΝ ΠΡΟΘΕΣΕΩΝ (βλέπε Π01-Π04) επισημαίνονται, ανά οικισμό, τα Δίκτυα κινήσεων (υφιστάμενα και προτεινόμενα), το υφιστάμενο υδρογραφικό δίκτυο καθώς και οι χρήσεις των κτιρίων (υφιστάμενες και προτεινόμενες). Επίσης οι περιοχές επέμβασης/ανάδειξης αλλά και τα κτίρια που προτείνονται προς αποκατάσταση, όπως και τα σημεία τοποθέτησης των Σημάνσεων και του εξοπλισμού. Υποδεικνύονται επίσης οι προτεινόμενοι χώροι στάθμευσης στους οικισμούς.

Από τα Δρακέεικα στα βόρειο-δυτικά μέχρι τον Αβαρίκο στα νότια και από τα ανατολικά ορεινά μονοπάτια προς την Λάκκα Σουλίου μέχρι τον Αχέροντα και την Γλυκή ο τόπος των Σουλιωτών θα αποκαλυφθεί εκ νέου και θα αποδοθεί στο «κοινό» και στη σύγχρονη ιστορία. Επιχειρώντας έτσι στην τιμή και μνεία που του αξίζει, ως ένα από τους πλέον σημαντικούς ιστορικούς τόπους όχι μόνο για την Ελλάδα αλλά και για το παγκόσμιο γίγνεσθαι.