Η ιστορική ταυτότητα του Σουλίου και η σημασία της για τον νεότερο δυτικό και τον νεοελληνικό πολιτισμό

Θα προσπαθήσουμε, εισαγωγικά, να διευρύνουμε τους όρους ‘πολιτιστικός - πολιτιστική’, συσχετισμένους μάλλον με τις λατινογενείς λέξεις ‘civilization-civilisation-Zivilisation’. Θα τους συμπληρώσουμε με τους όρους ‘πολιτισμικός - πολιτισμική’, συσχετισμένους με τις λέξεις ‘culture-Kultur’.

Στην πρώτη ομάδα όρων αναφερόμαστε στην παραγωγή του πολιτισμού που αντιστοιχεί σε προτάσεις κεντροθετημένης οργάνωσης, σε κοινωνίες αστικής-civic κατοίκησης, όπως αυτές που συγκροτούνται κατά τη νεωτερική περίοδο στις αναπτυγμένες Δυτικές χώρες. Στη δεύτερη περίπτωση αναφερόμαστε στην παραγωγή του πολιτισμού συνολικά, είτε αυτή προέρχεται από τις υποθετικά ‘ανώτερες’ αστικές συνθήκες οργάνωσης είτε από περιφερειακές εκφράσεις των κοινωνιών, πέραν του οργανωτικού τους κέντρου. Μιλώντας συγκεκριμένα για το Σούλι, για το παράδειγμα των κοινωνικών εκείνων σχηματισμών που αντιστοιχούν ιστορικό παρελθόν του, μπορούμε να ισχυριστούμε πως η συμπληρωματική παρουσία όλων των προηγούμενων όρων είναι σημαντική. Ανατρέχοντας στο παρελθόν της Σουλιώτικης Συμπολιτείας, θα υπενθυμίσουμε πως η περιφερειακή αυτή κοινότητα ορεσίβιων πολεμιστών και κτηνοτρόφων, γεωγραφικά χωροθετημένη στο ‘περιθώριο’ της ευρωπαϊκής κεντρικότητας, θα χρησιμοποιηθεί ως πρότυπο απαιτήσεων ανεξαρτησίας, συσχετισμένο με διεκδικήσεις πολιτικά κεντρικές. Διανοητές καθορισμένοι από τις ‘κεντρικές’ πολιτιστικά και πολιτικά διεκδικήσεις του Διαφωτισμού ο οποίος πλέον, στο τέλος του 18ου αιώνα, έχει ταυτιστεί με την επιτυχία της Γαλλικής Επανάστασης στρέφονται με έμφαση στο πολιτικό, αγωνιστικό παράδειγμα που υποδεικνύει το Σούλι.

Σήμερα; Τι επιχειρούμε σήμερα, ξανά, επιστρέφοντας στο εγκαταλειμμένο πεδίο του ενδιαφέροντός μας; Μα αυτήν ακριβώς, την ένταξη, την επανένταξη, μιας περιθωριοποιημένης σήμερα πολιτισμικά περιοχής, στην πολιτιστική κεντρικότητα της χώρας. Την επανένταξή της στην πολιτική κεντρικότητα σημαντικών για την χώρα μας ιστορικών παραδειγμάτων και… γιατί όχι; Στην πολιτική κεντρικότητα παραδειγμάτων που υπερβαίνουν τα σύνορα της χώρας μας και απαιτούν να αποκτήσουν, ξανά, προβολή διεθνή.

Το Σούλι, Sir Holland Henry (1815)

Η προβολή της ταυτότητας των τόπων και η συσχέτιση της με το εννοιακό εύρος των όρων ‘πολιτισμικό τοπίο’

Η αναφορά στο αντικείμενο της ταυτότητας των τόπων έχει, τα τελευταία χρόνια, αποκτήσει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και δημοσιότητα. Ενδιαφέρον και δημοσιότητα συσχετισμένα συνήθως με κριτήρια οικονομικά-αναπτυξιακά. Βασική εντούτοις θέση της ανάλυσης που ακολουθεί είναι πως η οικονομική ‘μεγέθυνση’, αποκομμένη από την παράλληλη πολιτισμική και πολιτική βελτίωση των όρων ζωής, δεν αποτελεί ουσιαστική ‘ανάπτυξη’. Με την έννοια αυτή, σε όλο το κείμενο που ακολουθεί, η προβολή της ταυτότητας των τόπων, εν προκειμένω της ιδιαίτερης ταυτότητας της περιοχής του Σουλίου, αντιμετωπίζεται ως πρόθεση με στόχο πολύ ευρύτερο της οικονομικής σκοπιμότητας. Στόχο στην ευρύτητά του, πολιτισμικό-πολιτιστικό και πολιτικό.

Θα ήταν βέβαια ασύνετο και περιοριστικό για την προσέγγισή μας να αγνοήσουμε προτάσεις οικονομικής τάξης και αυτό όχι μόνο γιατί προτάσεις ανάλογες συνδέονται άμεσα με τους όρους βέλτιστης επιβίωσης των κατοίκων, αλλά γιατί επιπλέον συνδέονται άμεσα, με την ανάδυση του νέου επιζητούμενου ‘ήθους’ ζωής. Με όρους δηλαδή αναγνώρισης των περιβαλλοντικά και πολιτισμικά προσανατολισμένων δυνατοτήτων παραγωγής και οικονομικής στήριξης. Εντούτοις αυτά τα οικονομικά αιτήματα οφείλουν να συνδυάζονται με σημαντικά χαρακτηριστικά της πολιτισμικής-πολιτιστικής και πολιτικής ιδιαιτερότητας των περιοχών.

Στο πλαίσιο των προηγούμενων εναρκτήριων επισημάνσεων, είναι σημαντικό να σημειωθεί την εμμονή στην περιγραφή ‘πολιτισμικό τοπίο’, αντίστοιχη με τις ξενόγλωσσες ‘cultural landscape – paysage culturel’. Η περιγραφή αυτή επισημαίνει πως ότι ορίζεται ως ‘τοπίο’ δεν αναφέρεται στο φυσικό υπόβαθρο των τόπων, ούτε καν στο σύνολο του υλικού τους υποβάθρου φυσικού ή ανθρωπογενούς. Αναφέρεται, πολύ περισσότερο στο σύνολο της προηγούμενης υλικής συγκρότησης του τόπου, φυσικού ή ανθρωπογενούς, συσχετισμένης όμως επιπλέον με το σύνολο των πολιτισμικών-πολιτιστικών εκφράσεων οι οποίες αναδύονται από το υλικό αυτό υπόβαθρο. Με την αντίληψη, ερμηνεία, παράστασή του και με τις παρεμβάσεις σε αυτό. Με την έννοια αυτή, ο όρος ‘πολιτισμικό’ δεν δηλώνει μια ειδική κατηγορία τοπίων αλλά τη μόνιμη συνθήκη προσδιορισμού τους, τη συσχέτιση του συνολικού υλικού υπόβαθρου του τόπου, φυσικού ή ανθρωπογενούς, με το σύνολο της παραγωγής του πολιτισμού, υλικής και άυλης.

Αξίζει επιπλέον να επεξηγηθεί η διαφορά και η συμπληρωματικότητα των όρων ‘πολιτιστικό’ και ‘πολιτισμικό’. Την αναφορά του πρώτου επιθέτου ‘πολιτιστικό’, στον κεντρικά συγκροτημένο ‘πολιτισμό-civilization’, όπως αυτός συγκροτήθηκε από τις αστικές, κεντροθετημένες εκφράσεις των Δυτικών κοινωνιών. Αντίθετα το δεύτερο επίθετο, ‘πολιτισμικό’, περιγράφει την αναφορά στο σύνολο των κοινωνικών εκφράσεων, κεντρικών ή περιφερειακών, στο συνολικό ‘πολιτισμό-culture’, που μπορεί να περιλάβει τόσο τις υψηλότερες όσο και τις περιφερειακές κοινωνικές εκφράσεις.

Οι όροι ‘place branding’ και η οικονομική σημασία της προώθησης της ιδιαίτερης ταυτότητας των τόπων

Η αναφορά στο αντικείμενο της ταυτότητας των τόπων, συσχετισμένη με κριτήρια οικονομικά-αναπτυξιακά, συνδέεται επιπλέον με την αγγλική περιγραφή ‘place branding’, με όρους δηλαδή οι οποίοι αναφέρονται στην κατεύθυνση της επιχειρησιακής διαχείρισης και του marketing. Με αυτήν την κατεύθυνση εισάγονται στην εποχή μας με έμφαση τα αιτήματα για τη συγκρότηση, ανάδειξη, προβολή και προώθηση της ταυτότητας των τόπων που μπορεί να εστιάζουν το ενδιαφέρον τους σε συγκεκριμένες πόλεις, ως ‘city branding’ ή να εκτείνονται σε ευρύτερες περιοχές ως ‘region’ ή ‘territory branding’ ή ακόμη και στο επίπεδο του ενδιαφέροντος για την ταυτότητα κρατών, ως ‘nation branding’. Θεωρώντας πως στο πλαίσιο των προηγούμενων επιχειρησιακών προθέσεων, αλλά ακόμη και στο πλαίσιο της ενίσχυσης των διακρατικών πολιτισμικών και πολιτικών συσχετισμών, είναι δυνατή η συνεργασία εκατέρωθεν των συνόρων, έχουμε επίσης επιμείνει στην ορολογία ‘cross-border’ ή ‘trans-national branding’.

Σε κάθε περίπτωση η προσανατολισμένη προς οικονομικές κατευθύνσεις εφαρμογή του ‘place branding’, η συγκρότηση και προώθηση της ταυτότητας του τόπου για επιχειρησιακούς λόγους, σκοπό της έχει:

1. Να προσελκύσει επισκέπτες αυξάνοντας την τουριστική κίνηση.
2. Να προσελκύσει επενδυτές με αφορμή την προηγούμενη ενίσχυση του τουρισμού ή με την ενίσχυση άλλων παραγωγικών δραστηριοτήτων οι οποίες θα στραφούν στη συγκεκριμένη πόλη ή περιοχή, καθώς επιθυμούν την ταύτιση της δική τους ταυτότητας με τη βελτιωμένη ανταγωνιστική ταυτότητα του τόπου. Οι δραστηριότητες αυτές μπορεί να αφορούν κατευθύνσεις τόσο διαφορετικές όσο η πρωτογενής παραγωγή όπως και ο τριτογενής τομέας. Στην περίπτωση πόλεων, εταιρείες μπορεί να εγκατασταθούν με πρόθεση ενίσχυσης του επιχειρηματικού τους κύρους. Σε περίπτωση αγροτικών περιοχών, μπορούμε να αναφερθούμε σε δραστηριότητες που επιζητούν θετική ‘appellation d’origine – ονομασία προέλευσης’.
3. Να προσελκύσει επιπλέον τη ‘δημιουργική τάξη’, επαγγελματίες και επενδυτές με καινοφανείς ιδέες που θα αποτελέσουν ένα επιπλέον προστιθέμενο ‘κεφάλαιο’ ενίσχυσης.

Αλλά, αν το υποθετικό πρότυπο του ‘place branding’ έχει ως αφετηρία του την προβολή της ιδιαιτερότητας καταναλωτικών προϊόντων με σκοπό την ενίσχυση της πώλησής τους, μπορεί να εξομοιωθεί η ‘ταυτότητα’ ενός τόπου, με την ‘ταυτότητα’ προώθησης μιας ‘μάρκας’ αθλητικών για παράδειγμα υποδημάτων;

Η ανταγωνιστική σημασία του ‘place branding’: ανάπτυξη τουριστικά και οικονομικά ανταγωνιστικής ταυτότητας.

Βασικό στοιχείο του ‘place branding’, όπως και του ‘branding’ γενικότερα, είναι η πρόθεση ενίσχυση της ταυτότητας ενός τόπου ή γενικότερα ενός καταναλωτικού αντικειμένου με τρόπο ανταγωνιστικό, σε υπέρβαση της επιρροής ανάλογων άλλων καταναλωτικών προωθήσεων. Ώστε ενέχουν, οι αντίστοιχες στρατηγικές, διάθεση συγκρουσιακή, ιδιαίτερα εμφανή στην προβολή των ειδών της καταναλωτικής μας καθημερινότητας.

Στην περίπτωση βέβαια που αφορά την έρευνα αυτή, στην περίπτωση δηλαδή της ιδιαίτερης ταυτότητας της περιοχής του Σουλίου, γίνεται φανερό πως αυτή δεν θα κινδύνευε να θιγεί από τη συσχέτιση του Σουλίου με ευρύτερα δίκτυα αναφορών,. Με δίκτυα των ορεινών περιοχών της Ηπείρου ή δίκτυα σημαντικών εστιών της νεότερης Ελληνικής ιστορίας. Αντίθετα θα μπορούσε να συσχετιστεί θετικότατα με ανάλογα ευρύτερα πλέγματα γεωγραφικών συσχετισμών.

Επισήμανση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του πολιτισμικού τοπίου των τόπων στο πλαίσιο του ‘place branding’: εντοπισμός, ενίσχυση, προβολή και εν δυνάμει ανασύνταξη και κατασκευή τους.

Η διαδικασία του ‘place branding’ αναφέρεται στον εντοπισμό των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του πολιτισμικού τοπίου των τόπων, ιδιαίτερων φυσικών ή πολιτισμικών χαρακτηριστικών που τους διαφοροποιούν από άλλους τόπους. Αλλά ο εντοπισμός αυτός συνήθως δεν αρκεί, καθώς αν τα χαρακτηριστικά αυτά εμφανίζονταν ήδη με παρουσία ισχυρή, η προβολή του τόπου θα ήταν ήδη σημαντική.

Ώστε αυτό που επιχειρεί το ‘place branding’ είναι η ενίσχυση των χαρακτηριστικών και η προβολή τους, με όρους ευρείας δημοσιοποίησης.

Ανάλογη δημοσιοποίηση μπορούμε να έχουμε με τη διαφημιστική προώθηση, αλλά και με οργάνωση συμβάντων προσέλκυσης του δημόσιου ενδιαφέροντος, εορταστικών ή άλλων μαζικής επισκεψιμότητας. Ας συμπληρωθεί πως στο παρελθόν όπως και στην εποχή μας λογοτεχνικές ή φιλμικές προσεγγίσεις έχουν σημαντικά συμβάλει στην προώθηση της ταυτότητας τόπων. Ώστε αυτό που απαιτείται είναι η οργάνωση των τρόπων προβολής της ταυτότητας. Σε αυτούς δεν περιλαμβάνονται μόνο οι προηγούμενες παραδειγματικές αναφορές, αλλά επίσης οι χωρικές υλικές παρεμβάσεις, οργανώσεις και κατασκευές, που αντιστοιχούν στον χωρικό σχεδιασμό όλων των πιθανών κλιμάκων προσέγγισης. Χωροταξικής ή πολεοδομικής οργάνωσης, παρεμβάσεων σχεδιασμού του τοπίου, αρχιτεκτονικών κατασκευών ή, μιλώντας για παρεμβάσεις μικρότερης κλίμακας, αντικειμένων ‘επίπλωσης’ υπαίθριου χώρου.

Αλλά η απαίτηση ‘place branding’ οδηγεί συχνότατα σε προσπάθεια ανασύνταξης μιας ταυτότητας η οποία έχει περισταλεί ή στην κατασκευή ταυτότητας εκ του μη όντος. Στην περίπτωση αυτή η συμμετοχή του χωρικού σχεδιασμού εμφανίζεται εντονότατη και ιδιαίτερα καθοριστική.

Σύγχρονοι προσδιορισμοί, συσχετισμένοι με την παλαιότατη ανάγκη συγκρότησης, ανάδειξης και προβολής της ταυτότητας των τόπων: οικονομική αλλά και πολιτιστική και πολιτική απαίτηση προώθησης

Η συνήθης λανθασμένη αντίληψη συνδέει το ‘place branding’ με τις σύγχρονες ιστορικές συνθήκες. Πρόκειται για άποψη εξαιρετικής ιστορικής αβελτηρίας. Η αντίθετη προσέγγιση θα μπορούσε να τονίσει πως, σε όλο το εύρος της γνωστής μας ιστορίας, χωρικές παρεμβάσεις συνδέθηκαν άμεσα με την προώθηση και προβολή των τόπων, με στόχους όχι μόνο οικονομικούς αλλά και πολιτιστικούς-πολιτισμικούς και πολιτικούς. Οι χωρικές παρεμβάσεις μπορούν να αποτελέσουν ιδιαίτερα εποπτικά ερεθίσματα με προθέσεις ανάλογες είτε πρόκειται για τον Κολοσσό της Ρόδου, είτε για το Φλωρεντινό Duomo, είτε για τον πύργο του Eifel, είτε για τους άτυχους Δίδυμους Πύργους της Νέας Υόρκης. Το τελευταίο άλλωστε παράδειγμα, χαρακτηριστικό της προβολής της οικονομικής, πολιτιστικής και πολιτικής ισχύος της Αμερικανικής πόλης, συνδέθηκε με μια προσπάθεια τρομοκρατικής ανατροπής αυτής της ταυτότητας, αναγνωρίζοντας άμεσα τη συμβολική ισχύ του.

Είναι βέβαια σημαντικό να συμπληρωθεί πως οι χωρικές παρεμβάσεις προβολής της ταυτότητας τόπων δεν αναφέρονται σε κτιριακές κατασκευές μόνο ή σε σημαντικές κατασκευές υποδομής, σε άξιες θαυμασμού γέφυρες, για παράδειγμα. Περιλαμβάνουν επίσης τοπιακές παρεμβάσεις, στο εσωτερικό ή στην περιφέρεια αστικών κέντρων και αργότερα έξω από αυτά.

Έτσι, στο δεύτερο μισό του 19^ου αιώνα, αναπτύσσεται σε σειρά από σημαντικές πρωτεύουσες Δυτικών κρατών το περίφημο ‘park movement – κίνημα των πάρκων’ που συνδέεται, πέρα από τις προθέσεις του για τη βελτίωση της υγιεινής των πόλεων, με τη διάθεση ενίσχυσης της ταυτότητάς τους. Αναφερόμαστε σε παραδείγματα όπως αυτό του Hyde Park στο Λονδίνο, των παρισινών πάρκων των αναπλάσεων του Baron Haussmann ή στο Central Park της Νέας Υόρκης και στο Emerald Necklace, το «σμαραγδένιο (πράσινο) περιδέραιο» από πάρκα και φυτεμένες διαδρομές στη Βοστώνη. Ταυτόχρονα όμως με τις έντεχνες αυτές αστικές παρεμβάσεις, αναπτύσσεται επίσης η διάθεση για τη διαμόρφωση πάρκων σε περιοχές σημαντικού τοπιακού ενδιαφέροντος εκτός πόλεων ή για τον χαρακτηρισμό ανάλογων περιοχών ως ‘πάρκων’ όπου θα αναγνωριστεί, θα προστατευθεί και θα προβληθεί η πρωτογενής φυσική ποιότητα. Πρόκειται για τάση που συνδέεται βέβαια με την ήδη κεκτημένη εμπειρία των φυσικότροπων πάρκων της αρχιτεκτονικής τοπίου του 18^ουαιώνα, αλλά η οποία απευθύνεται στη συνέχεια στην αδιαμεσολάβητη φύση, στο πλαίσιο ανάπτυξης των απόψεων του Ρομαντισμού.

Το Σούλι. Εντυπωσιακό ορεινό τοπίο με εξίσου εντυπωσιακή, σημαντική ιστορική αναφορά

Είναι οι απόψεις αυτές που προωθούν, στις Δυτικές κοινωνίες, το ενδιαφέρον για τις ορεινές περιοχές, για την ‘υψηλή’ ταυτότητα του τοπίου τους. Η αναφορά στην τελευταία αυτή ποιότητα, του ‘υψηλού’ ή υπέροχου’, δε δηλώνει μόνο ποιότητες φυσικές που υπερβαίνουν τα ανθρώπινα μέτρα και υποβάλουν αισθήματα δέους και σεβασμού. Υποδεικνύει επίσης τη δυνατότητα των φυσικών συνθηκών να μεταβιβάσουν ‘υψηλές’ ποιότητες στις πολιτισμικές ομάδες που κατοικούν στις περιοχές αυτές, αναπτύσσοντας αρετές διαβίωσης ικανές να υπερβούν συνθήκες αντίξοες. Θεωρήσεις ανάλογες δε χαρακτηρίζονται μόνο από προσανατολισμό πολιτισμικό. Αποκτούν συχνότατα διάσταση πολιτική, συνδέουν τα ήθη ανάλογων κοινοτήτων με αιτήματα ανεξαρτησίας και ελευθερίας, είτε πρόκειται για τους κατοίκους των Ραητινών Άλπεων, είτε για τους κατοίκους των Highlands της Σκωτίας, είτε για την περιοχή που μας αφορά άμεσα, για θεωρήσεις που συσχετίζουν το ορεινό ‘υψηλό’ τοπίο στο Σούλι με ‘υψηλό’ των παλαιότερων κατοίκων του φρόνημα.

Ώστε η πρόθεση σημερινής ενίσχυσης της ταυτότητας της περιοχής του Σουλίου, δε μπορεί να περιοριστεί στα οικονομικά μόνο κίνητρα, στην προσέλκυση τουριστών, στην στη επιχειρησιακή ενδυνάμωση μόνο, ιδιαίτερα αν αξιολογήσουμε την ιστορική αίγλη την οποία η περιοχή διέθετε και την οποία ακόμη διαθέτει, ελπίζουμε.

Η σημερινή πολιτιστική-πολιτισμική αλλά και πολιτική σημασία ανάλογων χειρισμών: ιστορική αυτοσυνειδησία και αξιοπρέπεια της κατοίκησης

Παραδείγματα ταυτότητας του τοπίου συσχετίστηκαν, μόλις προηγούμενα, με πολιτιστικές-πολιτισμικές, αλλά και πολιτικές ποιότητες.

Με ακόμη μεγαλύτερη έμφαση πρέπει να επισημανθεί πως η αναφορά στην πολιτική ταυτότητα πληθυσμιακών ομάδων, εθνοτήτων, εθνικών διεκδικήσεων δε μπορεί παρά να παραπέμπει στη ταυτότητα των τόπων διαβίωσης. Δε μπορεί παρά να συνδέει την ιδιαίτερη των τόπων ταυτότητα με αιτιολογημένα αιτήματα ιδιαίτερης κοινωνικής ταυτότητας ή ακόμη και με ιδεολογήματα πλασματικά: με την αυτονόητη διατύπωση αιτημάτων ανεξαρτησίας, με την επίκληση της μητέρας-πατρίδας, με την υπόσχεση επιστροφής στην γη της επαγγελίας, είτε με την κατακτητική επέκταση. Ώστε οι τόποι διαθέτουν ‘εμμένεια – immanence’ πολιτική. Αναδύονται, από την αναφορά σε αυτούς, προθέσεις πολιτικές ή, αντίστροφα, αυτές οι προθέσεις δε μπορούν να αποκτήσουν εποπτική επιρροή σημαντική παρά μόνο αν συσχετιστούν με το έδαφος του τόπου, παρά μόνο αν στο έδαφος αυτό ριζώσουν, ελπίζοντας ή επιζητώντας να αναπτυχθούν.

Είτε πρόκειται για ιδεολογήματα πολιτικής επιβολής, είτε για απόπειρες ενίσχυσης της ιστορικής αυτοσυνειδησίας και της αξιοπρέπειας της κατοίκησης, η υπόδειξη και προβολή της ταυτότητας του τόπου αποβαίνει κατά την προηγούμενη έννοια κεντρική. Ώστε ο περιορισμός στη συνηθισμένη οικονομιστική κατεύθυνση του place branding, αφορά μάλλον μια έκπτωση, ελλιπή κατανόηση της σημασίας που διαθέτει η αναγνώριση, η ανάδειξη και προώθηση της ταυτότητας του τόπου.

Η ιδιαίτερη ιστορική σημασία της ταυτότητας του Ελληνικού τόπου: πολιτιστική και πολιτική σημασία για τη συγκρότηση του νεότερου Δυτικού πολιτισμού και των νεότερων πολιτικών απαιτήσεων.

Στο πλαίσιο της προηγούμενης, τελευταίας επισήμανσης, είναι ενδιαφέρον να αναφερθεί η ιδιαίτερη σημασία της ταυτότητας του Ελληνικού τόπου. Σημασία κεντρική για τη συγκρότηση του νεότερων Δυτικών κοινωνιών, για τη συγκρότηση των νεότερων πολιτιστικών και πολιτικών απαιτήσεων.

Η αφετηρία ανάλογων τάσεων πρέπει αναμφίβολα να συσχετιστεί με την εκκίνηση της Ιταλικής Αναγέννησης και με την ανάδυση νέων οικονομικών κοινωνικών ομάδων που επιχείρησαν να συσχετίσουν τη δική τους πολιτική ταυτότητα, με την πολιτική αίγλη των αρχαίων Ρωμαϊκών και Ελληνικών παραδειγμάτων. Σε αυτήν την προσπάθεια η αναφορά στον Ελληνικό τόπο εγγράφεται συμβολικά στον μεταφορικό χαρακτηρισμό, στην απεικόνιση και τη διαμόρφωση Δυτικών τοπιακών παρεμβάσεων. Η αναγεννησιακή Villa Medici, στο Fiesole της Τοσκάνης, παραλληλίζεται με την ορεινή εξιδανικευμένη Αρκαδία και οι σοφοί της Νεοπλατωνικής Ακαδημίας που συγκεντρώνονται σε αυτήν, με βοσκούς Αρκάδες. Οι κήποι του Γαλλικού baroque στις Βερσαλλίες συσχετίζονται με τον θεό Ήλιο Απόλλωνα, μυθική αρχαιοελληνική αναφορά συγγενή τον απαστράπτοντα χαρακτηρισμό του Βασιλιά Ήλιου Louis XIV, Roi Soleil. Οι Αγγλικοί τοπιακοί κήποι του 18ου αιώνα στο Stowe του Buckinghamshire, αποδίδουν σε ένα τμήμα τους τον χαρακτηρισμό Ηλύσια Πεδία Elysian Fields και περιλαμβάνουν, στο τμήμα αυτό τον Ναό της Αρχαίας Αρετής, Temple of Ancient Virtue, αφιερωμένο σε σημαντικούς πολιτικούς και πνευματικούς άνδρες της αρχαίας Ελλάδας. Κοντά του ο Ναός των Άξιων Βρετανών, Temple of British Worthies που συσχετίζει σημαντικές προσωπικότητες της Βρετανικής ιστορίας με την ομοταγή αίγλη της αρχαίας Ελλάδας.

Παραδειγματικές προσπάθειες, όλες οι προηγούμενες, παραγωγής ταυτότητας, πολιτιστικής και πολιτικής ταυτότητας εκ του μη όντος, κατά μίμηση, κατά μεταφορά. Ταυτότητας εγγεγραμμένης στην εποπτεία του τοπίου της νεότερης Δύσης μέσω της επίκλησης του αρχαίου Ελληνικού τοπίου. Ταυτότητας αποφασισμένης να παραμείνει εκεί, επιδεικνύοντας στον επισκέπτη των επόμενων αιώνων τις σχέσεις επιτυχούς δανεισμού, από τη νεότερη Δυτική ιστορία, των αρχαίων υποδείξεων, των ιστορημάτων, των μυθευμάτων.

Ώστε, ότι δικαιούμαστε να απαιτήσουμε για την περιοχή του Σουλίου, για την περιοχή της Ηπείρου απ’ όπου τόσο το νεότερο αίτημα ανεξαρτησίας όσο και ο αρχαίος Αχέροντας πηγάζουν, δεν είναι παρά η ειλικρινής επανεγγραφή πολιτισμικών, πολιτιστικών και πολιτικών αξιωμάτων, ειλικρινέστερη από τα προηγούμενα παραδείγματα αναφοράς. Την επανεγγραφή οφείλουμε να απαιτήσουμε υποδείξεων καταγωγής, υποδείξεων νεότερης όσο και παλαιότερης ταυτότητας, πολιτισμικής, πολιτιστικής και πολιτικής ταυτότητας.

Η επέκταση της αίγλης του Ελληνικού τόπου συσχετισμένη με την ένταση του ρεύματος της παιδαγωγικής περιήγησης και του Φιλελληνισμού.

Περιγράφηκαν μόλις, συνοπτικότατα, κινήσεις ενδιαφέροντος της νεότερης Δύσης που τη στρέφουν προς την αρχαία Ελληνική αναφορά, εντονότατα εξιδανικευμένη και οι οποίες σταδιακά θα τη συσχετίσουν με τον πραγματικό Ελληνικό τόπο, με το τμήμα εκείνο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας που παρέπεμπε στην αρχαία Ελληνική χώρα.

Οι σχέσεις αυτές της νεότερης Δύσης διατηρούν πάντα το αφετηριακό ενδιαφέρον για το αρχαία κλέος και εντείνονται όταν ο ευρωπαϊκός Διαφωτισμός απαιτήσει με τρόπο επαναστατικό τη δημοκρατική εγκυρότητα. Με τρόπο ανάλογο η αναφορά στον εξιδανικευμένο Ελληνικό χώρο εξακολουθεί να απασχολεί τη Δυτική πολιτική σκέψη και κατά την ανάπτυξη των ρομαντικών προσεγγίσεων, προσανατολισμένος αυτήν τη φορά με απόψεις σχετικές με την αυτοδιάθεση των λαών. Εμφανίζονται τότε, από διανοητές του ρομαντισμού, θεωρήσεις που εμπλέκουν τον θαυμασμό για τις αρχαίες κλασσικές καταβολές με προτάσεις επαναστατικές, ανατροπής της οθωμανικής κυριαρχίας, όπως αυτή του Γερμανού ρομαντικού ποιητή Friedrich Hölderlin (1990). Στο πεζό του κείμενο Hyperion; oder, Der Eremit in Griechenland – Yπερίων, ή ο Ερημίτης στην Ελλάδα, ο συγγραφέας αναφέρεται σε μια επαναστατική εξέγερση, μια τριακονταετία πριν το 1821, διατηρώντας όμως την υπόμνηση του αρχαίου μυθικού Τιτάνα Υπερίωνα, γεννήτορα του Ήλιου, της Σελήνης και της Ηούς, όπως και την αναφορά στη Διοτίμα, τη σοφή γυναικεία παρουσία στο πλατωνικό Συμπόσιο. Φαίνεται πως η αποτυχημένη εξέγερση του 1770, γνωστότερη ως «Ορλώφεια» ή «Ορλωφικά», είχε εγγράψει το αίτημα απελευθέρωσης του Ελληνικού χώρου στην ειδικότερη λογοτεχνική αφήγηση του Hölderlin, όπως στις γενικότερες πολιτικές διεκδικήσεις της ευρωπαϊκής διανόησης. Άλλωστε ο 18ος αιώνας περιγράφεται ως εποχή της ελληνικής αναγέννησης, μεταφέροντας στους ξένους επισκέπτες την αισιόδοξη προσδοκία ανασύνταξης του Ελληνισμού.

Επιστρέφοντας στον πραγματικό ελληνικό τόπο, ας σημειώσουμε πως από τις αρχές του 18^ου αιώνα ήδη έχει αρχίσει να προσελκύει σε αυξημένο αριθμό τους Δυτικούς περιηγητές οι οποίοι επεκτείνουν, τώρα πλέον, το παιδαγωγικό τους ταξίδι πέρα από την Ιταλική χερσόνησο, προς τα ανατολικά και εκτρέφουν σταδιακά το κίνημα που θα αποκληθεί «φιλελληνισμός». Κίνημα το οποίο θα συσχετιστεί εντονότατα με την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης και θα αποδώσει, πέρα από την πνευματική, θεωρητική πλαισίωση και έμπρακτη, ένοπλη αγωνιστική συμβολή. Αρχαιογνώστες, αρχαιολόγοι ερευνητές, αρχιτέκτονες, χαρτογράφοι, θιασώτες του πρώιμου ανθρωπολογικού ενδιαφέροντος, ακόμη και φυσικοί επιστήμονες όπως ο Johannes Sibthorp, μελετητής της ελληνικής χλωρίδας και συγγραφέας της Flora Graeca Sibthorpiana, έχουν ήδη από τον 18ο αιώνα στραφεί στον ελληνικό τόπο, προεικονίζοντας την έμπρακτη συμβολή του φιλελληνισμού στην ενίσχυση της Ελληνικής επανάστασης.

Η ιδιαίτερη ιστορική σημασία της ταυτότητας του Ελληνικού πολιτισμικού τοπίου η περιοριστική επίκληση της παράδοσης και η ουσιαστικότατη αναφορά στην ιστορική εκδοχή

Επιμένοντας στα ιστορικό πλαίσιο του φιλελληνισμού, γίνεται φανερό πως η σημασία τόπων όπως το Σούλι, δε θα μπορούσε να περιγραφεί συσχετισμένη κύρια με όρους μιας αποκομμένης από τη διαρκή χρονική ανέλιξη παράδοσης, σταθερής και βαθύτατα εσωστρεφούς, με τα χαρακτηριστικά δηλαδή μιας αποκλεισμένης κοινότητας ορεσίβιων κτηνοτρόφων.

Η προσθήκη πλάι στον όρο ‘κτηνοτρόφοι’ του όρου ‘πολεμιστές’ υποδεικνύει, στο πλαίσιο της βαλκανικής ιστορίας, τη διαρκή εμπλοκή ορεινών περιοχών όπως αυτές της Ηπείρου σε συσχετισμούς που δεν ήταν μόνο αιματηροί, αλλά επίσης οικονομικοί και πολιτισμικοί. Ορεινοί δρόμοι, σημαντικοί για την επικοινωνία των Βαλκανίων, συνδέονταν με περιοχές όπως αυτές του ορεινού όγκου της Ηπείρου, φέρνοντας σε επαφή τις επιμέρους κοινότητες και επιρροές. Μετσοβίτες εμπορευόμενοι απλώνονταν ως τη Ρωσία, τη Βιέννη, την Κωνσταντινούπολη και την Αλεξάνδρεια, Καπεσοβίτες αγιογράφοι ιστορούσαν εκκλησίες σε πολλές περιοχές του ορθόδοξου θρησκευτικού χώρου και η σύγκρουση της Σουλιώτικης συμπολιτείας με την κεντρική εξουσία του Αλή Πασά των Ιωαννίνων αποδεικνύει πως η απομόνωσή της, ακόμη και αν ήταν επιθυμητή ήταν στην ουσία της αδύνατη.

Τονίζοντας την υπερτοπική γεωπολιτική σημασία του ελληνικού χώρου και ειδικότερα των ορεινών περιοχών της Ηπείρου.

La Grèce sur les ruines de Missolonghi – Η Ελλάδα στα ερείπια του Μεσολογγίου (1826).

Από τον ίδιο ζωγράφο, τον Eugène Delacroix, τέσσερα χρόνια μετά τον προηγούμενο πίνακα La Liberté guidant le peuple
Η Ελευθερία οδηγεί το Λαό (1830).

Αξίζει να σχολιαστεί εντούτοις η σχετική βαρύτητα των πολιτικών γεγονότων και των φιλελληνικών ιδεολογημάτων που αναπτύσσονται παράλληλα με τα γεγονότα αυτά. Η πραγματιστική πολιτική προσέγγιση θα επέμενε στα πρώτα, στα γεγονότα και θα τα περιέγραφε ως γεωγραφικά περιορισμένα. Η πολιτική αντίθετα αξιολόγηση της ιδεολογίας, θα υποδείκνυε πως τα συναφή με τον φιλελληνισμό ιδεολογήματα διέθεταν παγκόσμιο πολιτιστικό και πολιτικό εύρος και μοναδικότητα. Πρόκειται για ιδεολογικές προβολές ικανές να υπερβούν τον εθνοτικό όσο και τον εθνικιστικό περιορισμό και να συνδεθούν, σε πολλές εκδοχές τους, με κατευθύνσεις πολιτικής βελτίωσης, προτάσεις συγκρότησης δημοκρατικών θέσεων, προτάσεις πολιτικής συμμετοχής και ισοπολιτείας σημαντικές για κλίμακα παγκόσμια.

Με την έννοια αυτή η διερεύνηση της Ελληνικής ταυτότητας, κατά τους χρόνους της οθωμανικής κυριαρχίας, δεν αποτέλεσε διεργασία Ελληνικού αποκλειστικά ενδιαφέροντος. Επίσης το αίτημα της ελληνικής ανεξαρτησίας δεν αποτέλεσε απλά Ελληνικό αίτημα, πριν την Ελληνική Επανάσταση και το ουσιαστικότερο, η Ελληνική Επανάσταση δεν αντιμετωπίστηκε ως εγχείρημα αποκλειστικά Ελληνικό.

Τονίζοντας την υπερτοπική σημασία της Ελληνικής Επανάστασης και των τόπων που συνδέθηκαν με αυτήν.

Ώστε αυτό που εντέλει πρέπει να προσδοκούμε από την ενίσχυση και την προβολή της ταυτότητας μιας περιοχής όπως το Σούλι, δεν είναι βεβαίως ένα οικονομιστικής κατεύθυνσης place branding. Δεν είναι καν η εμμονή σε μια τοπικά περιορισμένη ιστορική ταυτότητα, αλλά η εμπλοκή του περιοχής με συνθήκες υπερτοπικής σημασίας, της Ηπείρου, του Ελληνικού χώρου, της βαλκανικής, της Ευρώπης και του Δυτικού κόσμου, των παγκόσμιων απαιτήσεων, παλαιότερων και σύγχρονων, για πολιτική αξιοπρέπεια και ανεξαρτησία.

Η επιστροφή στο Σούλι, εν όψει της επετείου της Ελληνικής Επανάστασης, οφείλει να επισημάνει πως ο φιλελληνισμός συνέγειρε εκπρόσωπους που προέρχονταν από μακρινές περιοχές της Ευρώπης και συχνά από τόπους πέρα από αυτήν, εκφράζοντας την επαναστατική σύγκλιση, με αφορμή τον Ελληνικό Αγώνα, πολλαπλών κατευθύνσεων που ήλπιζαν να εφαρμόσουν στον Ελληνικό χώρο τους πολιτικούς τους πειραματισμούς, πιθανότατα κατορθώνοντας να εκπληρώσουν τις προσδοκίες τους.

Με ελάχιστα μεταφορική διατύπωση, η Ελλάδα στα ερείπια του Μεσολογγίου, όπως απεικονίζεται από τον Eugène Delacroix, είναι αδελφή πολιτικά ομογάλακτη με την Γαλλίδα Marianne, την προσωποποίηση της ελευθερίας, απεικονισμένη από τον ίδιο πάνω στα επαναστατικά παρισινά οδοφράγματα. Οι δύο γυναικείες μορφές, δανείζονται άραγε το γυμνό στήθος, από την Αφροδίτη της Μήλου, από το ‘σώμα’ της αρχαίας ελληνικής αναφοράς;

Ο ίδιος Γάλλος ζωγράφος θα επιμείνει σε αναφορές ελληνικές:

• Le Massacre de Chios – Η Σφαγή της Χίου (1824) και βέβαια,
• H αναφορά στον Μάρκο Μπότσαρη, Botzaris surprend le camp des Turcs au lever du soleil – O Μπότσαρης επιτίθεται αιφνιδιαστικά στο στρατόπεδο των Τούρκων την αυγή (1860-62).

Στον ίδιο Σουλιώτη ήρωα το Παρίσι θα αφιερώσει, ενενήντα χρόνια μετά τον θάνατό του έναν σταθμό του μετρό, Station Métro Botzaris, στο 19ο δημοτικό διαμέρισμα.

Πάντα από τον Delacroix, Botzaris surprend le camp des Turcs au lever du soleil
O Μπότσαρης επιτίθεται αιφνιδιαστικά στο στρατόπεδο των Τούρκων την αυγή (1860-62).

Από τον ίδιο ζωγράφο, τον Eugène Delacroix, τέσσερα χρόνια μετά τον προηγούμενο πίνακα La Liberté guidant le peuple
Η Ελευθερία οδηγεί το Λαό (1830)

Σταθμός μετρό Botzaris, Μπότσαρης, στο 19ο δημοτικό διαμέρισμα στο Παρίσι

Πλατεία Μπότσαρη Place Botzaris, στο Στρασβούργο.

Η Ελληνική Επανάσταση δεν υπήρξε λοιπόν συνθήκη απομονωμένη, αλλά τοπική ανάδυση ενός φαινομένου διατοπικού το οποίο, εν προκειμένω, είχε την ευκαιρία να συνδέεται και με την αναφορά στη αρχαία Ελλάδα.

Είναι ίσως καιρός να αναδείξουμε και τη διαχρονική της αξία, επεκτείνοντάς την ως τις ημέρες μας και προβάλλοντάς την στους τόπους του ενδιαφέροντός μας.

Να συνοψίσουμε συμπερασματικά, τα όσα προηγούμενα γενικά αναφέραμε για τα θέματα ανάδειξης, προβολής και προώθησης της ταυτότητας τόπων, των ‘πολιτισμικών τοπίων’ ακριβέστερα.

Αλλά κύρια ας προτάξουμε αφετηριακά, τη βασικότερη θέση που θα πρέπει να τονιστεί, υποστηρίζοντας μια ανάλογη προσπάθεια. Ας αναφερθούμε λοιπόν πρώτιστα στην μοναδικότητα του πολιτισμικού τοπίου του Σουλίου, στη βεβαιότητα η οποία πρέπει να κατευθύνει το εγχείρημά μας, επιμένοντας στο μοναδικό για την Ελληνική ιστορία πλέγμα φυσικών και ιστορικών-πολιτικών στοιχείων που χαρακτηρίζουν την περιοχή. Η νεότερη πολιτική επιρροή των αρχαίων Ελληνικών πολιτικών ηθών και η συγκρότηση του Φιλελληνισμού.

Προφανέστατα η περιοχή του Σουλίου διακρίνεται για την εντυπωσιακότατη τοπιακή συγκρότηση του ορεινού της εδαφικού ανάγλυφου, προσόν σημαντικότατο για την προσέλκυση των επισκεπτών εκείνων που ορέγονται τις ορεινές περιηγήσεις και τη φυσιολατρική προσέγγιση.

Εντούτοις αυτό που θα πρέπει να προβληθεί κύρια είναι νομίζουμε η ιστορική-πολιτική ιδιαιτερότητα του τόπου, συσχετισμένη με την κομβική περίοδο του τέλους του 18ου και του 19ου αιώνα, περίοδο πολιτικά κομβική για την Ευρώπη γενικότερα και τον Ελληνικό χώρο ειδικότερα. Αν στην περίπτωση της Ελλάδας η περίοδος αυτή συνδέεται με τον επιτυχή στην έκβασή του αγώνα της Ελληνικής ανεξαρτησίας, στην ευρύτητα του ευρωπαϊκού χώρου αλλά και πέρα από αυτόν, η περίοδος που περιγράφουμε συνδέθηκε με διεκδικήσεις πολιτικές, με αιτήματα ελευθερίας και ισοπολιτείας τα οποία, σε μεγάλο βαθμό αναγνώριζαν ως καταγωγική τους αναφορά, αυτήν του αρχαίου Ελληνικού χώρου. Σε αυτό ακριβώς το πλαίσιο θα γεννηθεί η εμβληματική έκφραση του κλασικισμού, αλλά και η διεθνής στην επιρροή της κίνηση του Φιλελληνισμού. Επιμένουμε, διεθνής πέραν και αυτού ακόμη του Ευρωπαϊκού χώρου, κίνηση η οποία θα υποστηρίξει ‘ψυχη τε και σώματι’ το αίτημα της απελευθέρωσης του ελληνικού χώρου.

Η κίνηση όμως του Φιλελληνισμού, ως σύναψη της αρχαιολατρείας με τον πραγματικό ιστορικό χρόνιο και τον πραγματικό τόπο των περιηγήσεων και της ένοπλης συμμετοχής των Φιλελλήνων στα Ελληνικά επαναστατικά πράγματα, σημαίνει επίσης την προβολή της επίκαιρης για την εποχή Ελληνικής πραγματικότητας.

Σε αυτό το σημείο παρεμβαίνει νομίζουμε η παρουσία της περιοχής που μας αφορά, σε αυτό το σημείο παρεμβαίνουν οι αγώνες των κατοίκων της, συγκεντρώνοντας τη διεθνή αναγνώριση. Για τούτο λοιπόν τον λόγο ο Βύρωνας ονειρεύεται τη συνεργασία με τον Μάρκο Μπότσαρη, που δυστυχώς ποτέ δε συνάντησε, για τούτο ακριβώς τον λόγο η νεότερη γαλλική πρωτεύουσα αφιέρωσε στον ίδιο ήρωα έναν σταθμό της και το Στρασβούργο μια του πλατεία, υπενθυμίζοντάς μας τη λήθη στην οποία το νεοελληνικό κράτος έχει βυθίσει κάποιες από τις πολιτικά ουσιαστικότερες περιόδους της ιστορίας του. Η αθηναϊκή πλατεία Κλαυθμώνος έχει από καιρό απολέσει, φευ, την παλαιότερη ονομασία της ως ‘Πλατείας 25ης Μαρτίου’ και το μεγάλο πλήθος τω νεοελλήνων αγνοεί μάλλον τη διεθνή ακτινοβολία της προ διακοσίων ετών εκείνης επανάστασης, η οποία συγκέντρωσε το ενδιαφέρον του πολιτικού ανθού της Ευρώπης, επεκτείνοντας την έλξη της και στα εδάφη πέραν του Ατλαντικού.

Σουλιώτης στην Κέρκυρα - Souliote à Corfou, του Louis Dupré

Ο Σουλιώτης Φώτος Σέχος - Souliote Foto Sechos, του ιδίου.

Απεικονίσεις από το Voyage à Athènes et à Constantinople, ou collection des portraits, de vues et costumes grecs et ottomans (1825)

Η διεθνής ιστορική και πολιτική προβολή των αναφορών στην Ελληνική Επανάσταση και το Σούλι

Δεν απεικονίζει τυχαία ο Eugène Delacroix την Ελλάδα πάνω από τα ερείπια της ιερής πόλης, δεν καταγράφει τυχαία την επίθεση του Μάρκου Μπότσαρη στο τουρκικό στρατόπεδο, δεν απασχολεί τυχαία τον Ary Scheffer η θυσία των γυναικών στο Ζάλογγο. Ο αγώνας των Σουλιωτών κατά της Ανατολικής απολυταρχίας είναι και αγώνας του νεότερου πνεύματος του Διαφωτισμού συνολικά, όλων εκείνων που στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα ονειρεύονταν ελευθερία ζωής, κληροδοτώντας τις ελπίδες τους σε γενεές επόμενες.

Είναι νομίζουμε στερημένη ουσιαστικής φιλοδοξίας, αν και πιθανότατα πλήρης διαχειριστικού πραγματισμού, μια πρόταση για το Σούλι που θα σκόπευε στην τουριστική του απλά και στην παραγωγική του απλά αναβάθμιση.

Αυτό που μια πολιτικά και πολιτισμικά υπερήφανη πολιτεία θα όφειλε να προτάξει, τιμώντας επιτέλους τις ιστορικές της καταβολές, θα ήταν η διεθνής πολιτική εγκυρότητα του παρελθόντος της, όχι μόνο του αρχαίου αλλά και του νεότερου. Ώστε η ανάδειξη, προβολή και προώθηση της ταυτότητας των τόπων, όπως ήδη ισχυριστήκαμε σε προηγούμενη στιγμή αυτής της παρουσίασης, πριν απαιτήσει οικονομικά οφέλη, οφείλει να απευθυνθεί σε ότι αποκαλέσαμε αξιοπρέπεια της κατοίκησης, απαίτηση η οποία εμφανίζεται ως ιδιαίτερα σημαντική στην περίπτωση που εξετάζουμε. Με μια μόνο συμπλήρωση… τούτη η αξιοπρέπεια της κατοίκησης, δεν αφορά μόνο τους κατοίκους της Θεσπρωτίας, δεν αφορά τους κατοίκους της ευρύτερης περιφέρειας Ηπείρου μόνο, δεν αφορά καν τους κατοίκους του Ελληνικού χώρου. Αφορά όλους όσους, ανεξάρτητα από εθνοτική ταυτότητα, την πολιτική αξιοπρέπεια διεκδικούν.

Παρθενώνας - Le Parthénon (1825)

Έλληνας υψώνει τη σημαία της επανάστασης στα τείχη των Σαλώνων
Un Grec arborant son étendard sur les murs de Salone (1821) επίσης του Louis Dupré

Επιστρέφοντας στo βασικό αντικείμενο ενδιαφέροντος, δηλαδή στις βασικές κατευθύνσεις στρατηγικών, οι οποίες μπορούν να συσχετιστούν με την ανάδειξη, προβολή και προώθηση της ταυτότητας του πολιτισμικού τοπίου γενικά και της περιοχής του Σουλίου ειδικότερα, σημειώνονται εννέα διαφορετικές κεντρικές κατευθύνσεις θεματικής αναφοράς. Οι κατευθύνσεις αυτές πρόκειται να εξεταστούν αναλυτικότερα, ως προς τη δυνατότητα εφαρμογής τους στη συνέχεια της έρευνας. Στην προκαταρκτική αυτή φάση παρουσίασης θα απαριθμηθούν και θα παρουσιαστούν συνοπτικά.

1 – Η Πρώτη από αυτές αφορά την πρόταση οργάνωσης δικτύων επισκεψιμότητας:

Πρόκειται για στρατηγική η οποία αναφέρεται στη χωρική επέκταση της περιήγησης των επισκεπτών, τη δυνατότητα επίσκεψης πολλών επιμέρους τόπων, συσχετισμένων όμως μεταξύ τους άρα και τη δυνατότητα ευρύτερης χωρικής περιγραφής των περιοχών ανάδειξης. Συνδέεται επομένως τόσο με τη δυνατότητα εκτενέστερης φυσικής τοπιακής προβολής όσο και με τη δυνατότητα πολιτισμικής και οικονομικής ενδυνάμωσης πολλών επιμέρους τμημάτων των συνολικών εκτάσεων ενδιαφέροντος, μεταξύ τους συσχετισμένων.

2 – Η Δεύτερη κατεύθυνση αφορά την πρόταση οργάνωσης συστημάτων αναφοράς, πλέγματος σημασιών οι οποίες να υποστηρίζουν την ανάδειξη, προβολή και προώθηση της ταυτότητας.

Η προηγούμενη στρατηγική υποδεικνύει, με χωρικό εποπτικό τρόπο, το ευρύτερο πεδίο αναφοράς στο οποίο στηρίζεται πάντοτε η ανάδειξη, προβολή και προώθηση της ταυτότητας περιοχών. Δηλαδή την οργάνωση ‘δικτύων σημασιών’, συστημάτων αναφοράς, πλέγματος σημασιών ικανών να υποστηρίξουν την ιδιαίτερη αξία των περιοχών ενδιαφέροντος. Με την έννοια αυτή το χωρικό δίκτυο που προηγούμενα περιγράφηκε δεν αποτελεί παρά την απόδοση, σε επιμέρους ‘υλικά’ χωρικά τμήματα, ‘άυλων’ σημασιών συσχέτισης οι οποίες τα καθιστούν συγγενή, στο πλαίσιο απόδοσης ενιαίας περιηγητικής ταυτότητας.

Στο γενικότερο αυτό πλαίσιο συσχέτισης της υλικής συγκρότησης της ταυτότητας των περιοχών με το ‘άυλο’ πλέγμα σημασιών υποστήριξής της, μπορεί να προταθεί επίσης ο συσχετισμός των υλικών γεωγραφικών χωρικών δικτύων επισκεψιμότητας, με ‘άυλα’ δίκτυα εικονικής ψηφιακής περιήγησης.

3 – Η Τρίτη κατεύθυνση αφορά τη συσχέτιση των δικτύων επισκεψιμότητας με τον ευρύτερο χωρικό σχεδιασμό.

Αν η ανάδειξη, προβολή και προώθηση της ταυτότητας περιοχών παραπέμπει στη ‘συμβολική τάξη’ της προβολής και προώθησης, σε εμπνεύσεις οι οποίες συχνότατα προσεγγίζουν τη διαφημιστική κατεύθυνση προβολής μηνυμάτων, η ουσιαστική παρέμβαση με όρους υλικής αναμόρφωσης ή υλικής παραγωγής της ταυτότητας περιοχών υπονοεί τη δυνατότητα του πληρέστερου δυνατού χωρικού σχεδιασμού, σε επίπεδο χωροταξικής κλίμακας ή σχεδιαστικής προσέγγισης οικιστικών συνόλων.

Ανάλογες προσεγγίσεις, όπως και οι προσεγγίσεις που περιγράφονται στις επόμενες δυο κατευθύνσεις ειδικότερων χωρικών παρεμβάσεων τοπιακού και αρχιτεκτονικού σχεδιασμού μικρότερης κλίμακας, δεν αφορούν μόνο παρεμβάσεις χρηστικά αναγκαίες. Αποτελούν επίσης σαφείς εποπτικές αποδόσεις εμβληματικής σήμανσης, πιθανόν τις σαφέστερες δυνατές, της ιδιαίτερης ταυτότητας των τόπων.

4 - Η Τέταρτη κατεύθυνση αφορά τη συσχέτιση των δικτύων επισκεψιμότητας με τον ευρύτερο τοπιακό σχεδιασμό.

Ως τμήμα της προηγούμενης κατεύθυνσης επιμένουμε ειδικότερα στον τοπιακό σχεδιασμό, ως κατεύθυνση η οποία αφορά τόσο την ειδική περιβαλλοντική προστασία όσο και την οργάνωση και πλαισίωση των παρεμβάσεων, με στόχο την αντικατάσταση ‘σκληρών’ οργανωτικών στοιχείων χωρικής σύνθεσης από φυσικά στοιχεία του τοπίου.

5 – Σε συνέχεια των προηγούμενων η Πέμπτη κατεύθυνση αφορά προτάσεις αρχιτεκτονικών κατασκευών ή σχεδιασμού αντικειμένων.

Πρόκειται για κατεύθυνση η οποία συνδέεται τόσο με την κάλυψη συγκεκριμένων χρηστικών αναγκών, όσο και με την επισήμανση της ταυτότητας της περιοχής, την κατάδειξη μιας συγκεκριμένης αισθητικής ταυτότητας η οποία, για παράδειγμα μπορεί να εντείνεται στα κομβικά σημεία των δικτύων επισκεψιμότητας. Επιμένοντας στην παρατήρηση πως η αισθητική δεν αφορά απλά προθέσεις καλολογικές, αλλά πολύ περισσότερο την οργάνωση της αντίληψης το τοπίου και των στοιχείων του, άρα την αντίληψη της ταυτότητάς του, επισημαίνουμε πως ανάλογες προθέσεις, πρακτικής όσο και αντιληπτικής-αισθητικής τάξης, οφείλουν να διατρέχουν και τις δυο προηγούμενες κατευθύνσεις. Στην περίπτωση ειδικότερα του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού μπορούν να διατρέχουν όλο το δυνατό εύρος σχεδιασμού, από τις μεγαλύτερες κλίμακες κτιριακών κελυφών έως και τον σχεδιασμό των αντικειμένων.

Επιμένοντας στην προφανή ιδιοτυπία του συγκεκριμένου αντικείμενου της έρευνας αυτής, η προηγούμενη περιγραφή ολοκληρώνεται τονίζοντας τέσσερεις ειδικότερες κατευθύνσεις:

6 – Την ουσιώδη αναφορά, της ανάδειξης και προβολής της ταυτότητας, της περιοχής του Σουλίου ιδιαίτερα, σε θέματα προστασίας του φυσικού τοπίου και περιβάλλοντος.

Θα υπενθυμίσουμε πως το εντυπωσιακότατο αυτό και σημαντικότατο από περιβαλλοντική και αισθητική άποψη τοπίο, διεκδικεί αμεσότατα και απόλυτα δικαιολογημένα τον χαρακτηρισμό ‘πολιτισμικό τοπίο’ και ας συμπληρώσουμε, ‘τοπίο πολιτικό’.

Είναι σαφές πως η ιστορική ιδιαιτερότητα του Σουλίου και η πολιτική αίγλη του η οποία αναφέρεται στους αγώνες των κατοίκων του, με αυτό το φυσικό υπόβαθρο άμεσα συνδέονται. Αποβαίνουν, οι αγώνες του ιστορικού παρελθόντος του Σουλίου, ‘υψηλό’ υπόδειγμα πολιτισμικού και πολιτικού ήθους το οποίο από αυτό το ‘υψηλό’ ορεινό τοπίο αναδύεται.

7 - Την ουσιώδη αναφορά της ανάδειξης και προβολής της ταυτότητας περιοχών, όπως αυτής του Σουλίου ιδιαίτερα, σε συσχετισμό με δραστηριότητες παραγωγικές.

Ας υποθέσουμε τότε, συνεχίζοντας τις συμπερασματικές προτάσεις της προηγούμενης παραγράφου, πως η συσχέτιση της ταυτότητας του Σουλίου με δραστηριότητες παραγωγικές θα μπορούσε, ανάμεσα στα άλλα, να δηλώσει την προσπάθεια επιστροφής στις παραγωγικές ποιότητες αυτού του εδάφους, ενισχυμένες βέβαια από σύγχρονες ‘ευφυείς’ κατευθύνσεις.

8 - Την ουσιώδη αναφορά της ανάδειξης και προβολής της ταυτότητας, της περιοχής του Σουλίου ιδιαίτερα, στη μοναδική ιστορική της ταυτότητα και την επέκταση των ιστορικών συσχετισμών που αφορούν την ευρύτερη περιοχή, στο μεγαλύτερο δυνατό βάθος χρόνου.

Η ουσιαστικότερη βέβαια κατεύθυνση ανάδειξης και προώθησης της ταυτότητας της περιοχής του Σουλίου αφορά την ιστορική της ιδιαιτερότητα, την οποία θα οφείλαμε να προβάλουμε στο μεγαλύτερο δυνατό βάθος χρόνου, συνδέοντάς τα εντυπωσιακότατα ιστορικά πολιτικά τεκμήρια του 18^{ου και 19ου αιώνα με ιστορικά ίχνη παλαιότατων πολιτισμών του Ελληνικού χώρου.}

Η προηγούμενη προσέγγιση δεν θα συνδεόταν μόνο με προθέσεις παιδαγωγικής αρχαιογνωσίας, αλλά με τη σημαντικότατη υπόδειξη πως η σημασία που απέκτησαν οι αγώνες των Σουλιωτών για τη Δυτική σκέψη, οι αγώνες για ανεξάρτητη παρουσία των Σουλιωτών, όπως και οι αγώνες για πολιτική ελευθερία των λαών της Ευρώπης και της Αμερικής, την ίδια χρονική περίοδο, συσχετίστηκαν στο πλαίσιο του Φιλελληνισμού ιδιαίτερα, με την αρχαία Ελληνική αναφορά.

9 – Την προσπάθεια ανάδειξης και προβολής της ταυτότητας της περιοχής του Σουλίου σε συσχετισμό με υπερτοπικά και διεθνή δίκτυα συσχετισμών.

Η προηγούμενη τελευταία παρατήρηση υποδεικνύει την υπερτοπική και διεθνή σημασία που θα μπορούσε να αποδοθεί στην περιοχή του Σουλίου. Όχι μόνο στο πλαίσιο υπερτοπικών επιδιώξεων οικοτουρισμού, φυσιολατρείας ή ορεινής περιήγησης, αλλά πολύ ουσιαστικότερα υπερτοπικών και διεθνών συσχετισμών ιστορικών και πολιτικών συνάψεων, επεξηγώντας πως η απαίτηση πολιτικής ελευθερίας και ανεξαρτησίας δεν αποτελεί παρωχημένο ιστορικά αίτημα.

Επιπλέον τονίζοντας πως η Ελληνική συμμετοχή, είτε ως αρχαίο δημοκρατικό πρότυπο ισοπολιτείας είτε ως νεότερη έμπρακτη απαίτηση, υπήρξε καθοριστική για την ιστορική πλαισίωση ανάλογων αιτημάτων.